Κων/νος Σαλαβάτης
Πτυχιούχος Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΑΠΘ.
Κάτοχος Μεταπτυχιακού τίτλου στις Αγγλικές και Αμερικανικές Σπουδές.
Πριν δύο εβδομάδες έγραψα για την κινηματογραφική θεωρία του Sergei Eisenstein που έχει σημαδέψει την εξέλιξη του σινεμά ως μέσου νοήματος και αφήγησης μιας ιστορίας. Σήμερα θα αναφερθώ στην άλλη μεγάλη μορφή της κινηματογραφικής κριτικής, τον δεύτερο πυλώνα πάνω στον οποίο στηρίζεται ο πρώιμος θεωρητικός διάλογος της 7ης τέχνης, τον André Bazin. Μέσα από τα γραπτά των δύο παραπάνω μπορεί να αποκτήσει κάποιος ένα μεγάλο ποσοστό από τις γνώσεις που χρειάζεται για να μπορέσει να αναλύσει ένα κινηματογραφικό έργο με θεωρητικά εργαλεία και ορολογίες. Και αυτό γιατί οι θεωρίες τους είναι εκ διαμέτρου αντίθετες.
Σε αντίθεση με την ιδέα του Eisenstein για τον κινηματογράφο που βασίζεται στην αντιπαράθεση εικόνων που από μόνες τους δεν λένε τίποτα όσον αφορά την παραγωγή νοήματος, η θεωρία του Bazin ήταν πολύ πιο «ρεαλιστική». Πίστευε πως το νόημα δεν πρέπει να δημιουργείται μέσω του μοντάζ αλλά μέσω των ίδιων των εικόνων. Ήταν πολύ πιο «φιλόλογος» στην προσέγγιση του, μιας και ήταν υπέρμαχος της ιδέας πίσω από το κινηματογραφικό πανί και όχι τόσο των τεχνικών μέσων που έχει στη διάθεση του ο σκηνοθέτης. Τα τεχνικά μέσα υπάρχουν για να βοηθάνε την ιδέα να έρθει στην επιφάνεια, δεν δημιουργείται η ιδέα μέσα από αυτά. Τοποθετούσε το σινεμά πάνω από την ζωγραφική, την κάμερα πάνω από το πινέλο, όσον αφορά το μέσο που αντιγράφει καλύτερα την πραγματικότητα. Μάλιστα, το τοποθετούσε πάνω και από την φωτογραφία, λόγω της ικανότητας του να καταγράφει ένα συμβάν μέσα σε χρόνο, σε αντίθεση με τo παγωμένο στιγμιότυπο της φωτογραφίας.
Όλο το ζουμί των θεωρητικών του αναλύσεων βρίσκεται στην ιδέα πως η κινηματογραφική κάμερα, φωτογραφίζοντας των κόσμο ουσιαστικά φωτογραφίζει το θαύμα της δημιουργίας του Θεού, της υψηλής ιδέας. Κάτι σαν τις Πλατωνικές ιδέες. Έλεγε πως από καταβολές κόσμου ο άνθρωπος ονειρευόταν να μπορεί να δει την επιφάνεια του κόσμου να αντιγράφεται στην τέχνη. Είχε ονομάσει αυτή την ανάγκη, το «σύμπλεγμα της μούμιας», μια έμφυτη επιθυμία του ανθρώπου να σταματήσει τον χρόνο και να τον αποτυπώσει σε μια εικόνα.
Για τον Bazin, η «πραγματικότητα», με ότι αυτό συνεπάγεται είναι ο ορισμός του κινηματογράφου. Κάθε χειραγώγηση της εικόνας (όπως καλή ώρα το υποδηλωτικό μοντάζ του Eisenstein στο Θωρηκτό Ποτέμκιν) εμποδίζουν στο φιλμ να μεταφέρει στον θεατή την τρομερή δυνατότητα ρεαλισμού που έχει. Διαφωνεί με τη χρησιμοποίηση κάθε συσκευής που έχει στόχο την χειραγώγηση του κοινού και την δυνατότητα της σκηνής να παραμείνει ανοιχτή σε ερμηνείες. Όπως γράφει η Katherine Blakeney, η σκηνή στα σκαλιά της Οδησσού είναι χαρακτηριστικότατο παράδειγμα. Το μοντάζ του Eisenstein κάνει τα σκαλοπάτια να φαίνονται ατέλειωτα, καταστρέφοντας έτσι τον ρεαλισμό του πραγματικού χώρου για να περάσει το μήνυμα της σκηνής μέσω μεταφορών και αντιπαραθέσεων.
Το βάθος του καρέ είναι για τον Bazin ότι είναι για τον Eisenstein το μοντάζ. Με τη βαθιά εστίαση, όπως πχ στον Πολίτη Κέιν του Όρσον Γουέλς, το κοινό μπορεί να δει ολόκληρη την εικόνα και να ερμηνεύσει την σκηνή χωρίς υπαινικτικό μοντάζ. Θυμηθείτε τους Μισητούς Οκτώ του Ταραντίνο. Εκεί ο Ταραντίνο χρησιμοποιεί ευρυγώνιο φακό έτσι ώστε το κοινό να μπορεί να βλέπει την ολότητα της δράσης μέσα στο υφασματοπωλείο της Minnie και να παίρνει τον ρόλο του ντετέκτιβ, ερμηνεύοντας τις κινήσεις των χαρακτήρων. Δραματικά εφέ που σε αντίθετη περίπτωση βασίζονταν στο μοντάζ πλέον δημιουργούνται από την κίνηση των χαρακτήρων σε έναν συγκεκριμένο, οριοθετημένο χώρο.
Παρόλη την έμφαση στον ρεαλισμό, ο Bazin βάζει βέβαια όρια στην ιδέα του κινηματογράφου. Αν το σινεμά μπορούσε ποτέ να γίνει μια πιστή αντιγραφή της πραγματικότητας, θα σταματούσε να είναι σινεμά. Γι’ αυτό και η κινηματογραφική αναπαράσταση είναι πάντα καταδικασμένη να μη φτάνει έστω και για λίγο στον στόχο της, σαν μαθηματική ασύμπτωτος.
Σήμερα, μέσα στον απόλυτο κυνισμό και σκεπτικισμό της μεταμοντέρνας εποχής, η ρεαλιστική ιδεολογία του Bazin ακούγεται αν μη τι άλλο παρωχημένη. Κατά την άποψη μου όμως, δεν πρέπει να αφήνουμε κανένα modus operandi να «πεθαίνει» στο πέρασμα του χρόνου, πόσο μάλλον ένα τόσο ανθρώπινο.
Οι ειδήσεις της Κατερίνης και της Πιερίας με ένα κλικ.
