Κων/νος Σαλαβάτης
Πτυχιούχος Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΑΠΘ.
Κάτοχος Μεταπτυχιακού τίτλου στις Αγγλικές και Αμερικανικές Σπουδές.
«Ο Θάνατος του Συγγραφέα»:
Μαθαίνουμε να μελετάμε τα λογοτεχνικά έργα και να ψάχνουμε το νόημα πίσω από τις λέξεις από πολύ μικρή ηλικία. Η λογοτεχνική κριτική είναι ένα όμορφο παιχνίδι της γλώσσας και του μυαλού το οποίο το παίζουμε όλοι διαβάζοντας τα αγαπημένα μας βιβλία. Πολλοί μάλιστα εξετάζονται όσον αφορά την ικανότητα τους να ερμηνεύουν την πρόθεση του συγγραφέα/ποιητή και την κριτική τους άποψη πάνω στον τρόπο γραφής. Για τους μαθητές είναι μια μεγάλη αγγαρεία που τους απομακρύνει από το διάβασμα. Το θέμα είναι όμως πως γι’ αυτό δεν φταίει η ίδια η λογοτεχνία, η οποία είναι από τη φύση της επαναστατική, όπως θα εξηγήσω παρακάτω, αλλά ο παρωχημένος και δογματικός τρόπος με τον οποίο ερμηνεύεται και διδάσκεται.
Το 1967 ο Ρολάν Μπαρτ, πολύ σημαντικός Γάλλος φιλόσοφος, γλωσσολόγος, σημειολόγος και κριτικός λογοτεχνίας, έγραψε ένα δοκίμιο που έμελλε να σκάσει σαν βόμβα πάνω στον παραδοσιακό τρόπο με τον οποίο αντιμετωπιζόταν η αναζήτηση του νοήματος στη λογοτεχνία. Το ονόμασε «Ο Θάνατος του Συγγραφέα» και ήταν όσο επαναστατικό ακούγεται. Ένας συγγραφέας σκότωσε την ίδια του την ιδιότητα. Ο Μπαρτ προσπάθησε, μέσα από αυτή την ειρωνική, συμβολική αυτοκτονία, να απελευθερώσει τον αναγνώστη από την «τυραννία» του συγγραφέα. Μέχρι τότε η ανάλυση της λογοτεχνίας γινόταν ξεκάθαρα παίρνοντας υπόψη τις νοηματικές προθέσεις του συγγραφέα αλλά και το βιογραφικό του υπόβαθρο. Ήταν η βάση από την οποία ξεκινούσε και στην οποία τελείωνε κάθε λογοτεχνική ερμηνεία.
Για τον Μπαρτ η γραφή και ο συγγραφέας δεν έχουν καμία απολύτως συγγένεια. Η μάλλον ο τρόπος προσέγγισης του κειμένου που βασίζεται στις προθέσεις και τον χαρακτήρα του συγγραφέα του για να εξάγει το νόημα του έργου είναι γι’ αυτόν ατελής, πρόχειρος και πολύ μυωπικός και αυτό γιατί οι εμπειρίες και οι προκαταλήψεις του συγγραφέα οδηγούν με αυτή τη μέθοδο σε μια και μοναδική «αξιόπιστη» επεξήγηση. Το θέμα όμως είναι πως η γραφή δεν μπορεί, από τη φύση της, να παγιδευτεί σε μία μόνο ερμηνεία. «Το να δίνεις συγγραφέα σε ένα κείμενο είναι το να επιβάλλεις όρια στο ίδιο το κείμενο» τόνισε ο Μπαρτ υποστηρίζοντας πως αυτός ο άκαμπτος και αδιέξοδος τρόπος προσέγγισης ουσιαστικά περιορίζει και την ίδια τη γραφή αλλά και τον αναγνώστη. Ο αναγνώστης, σύμφωνα με τον Μπαρτ, πρέπει να ξεχωρίζει το φιλολογικό έργο από τον δημιουργό του έτσι ώστε να το απελευθερώσει από την «ερμηνευτική τυραννία» της μιας ερμηνείας.
Ο Μπαρτ πήρε την δύναμη από τον συγγραφέα και την έδωσε στον αναγνώστη. Με αυτόν τον τρόπο προσέγγισης δεν έχουμε ένα νόημα από έναν συγγραφέα, αλλά πολλά νοήματα από πολλούς αναγνώστες. «Η ενότητα ενός κειμένου δεν βρίσκεται στην προέλευση του, αλλά στον προορισμό του». Το κάθε φιλολογικό έργο αποτελείται από έναν ιστό λέξεων, φράσεων και αποφθεγμάτων από «αμέτρητα πολιτισμικά κέντρα» και όχι από μία μεμονωμένη εμπειρία. Ο συγγραφέας πλέον γεννιέται μαζί με το κείμενο, δεν προηγείται αλλά και ούτε χρησιμοποιείται στην ερμηνεία του. Κάθε έργο «γράφεται αιωνίως» την ίδια στιγμή που διαβάζεται και η πηγή του νοήματος του βρίσκεται στην ίδια την γλώσσα και στα ερεθίσματα που πήρε ο αναγνώστης διαβάζοντας το.
Την ίδια χρονιά που έγραψε ο Μπαρτ τον «Θάνατο του Συγγραφέα» γράφτηκε και ένα βιβλίο που έμελλε να διαβάζεται παράλληλα με το πρώτο από επίδοξους φιλολόγους. Το «Περί Γραμματολογίας» του Ζακ Ντεριντά ήταν η απαρχή της μεγαλύτερης ίσως φιλοσοφικής στροφής. Για πολλά χρόνια οι στρουκτουραλιστές φιλόσοφοι και φιλόλογοι προσπαθούσαν να δείξουν και να εξηγήσουν την εγγενή ενότητα και ισορροπία που κάθε κειμένου με σχεδόν μαθηματικούς τύπους. Μετά το «Περί Γραμματολογίας» οι «ακόλουθοι» του Ντεριντά-μεταστρουκτουραλιστές προσπαθούσαν να αποδείξουν το χάος του κάθε κειμένου, τον διχασμό του, την διαρκή αντίφαση του. Θα ήταν πολύ άδικο να προσπαθήσω να συνοψίσω την φιλοσοφική σκέψη του σε μια παράγραφο, γι’ αυτό και θα μείνω μόνο σε μια μικρή επεξήγηση και μια δέσμευση για μελλοντική ανάλυση. Η γλώσσα και η χρήση της σε κάθε μορφή είναι μη αναστρέψιμα περίπλοκη και ασταθής. Το νόημα των λέξεων είναι αέρας και δεν μπορεί ποτέ να «καρφωθεί» με σιγουριά στο κείμενο. Η αποδόμηση, το φιλοσοφικό φαινόμενο που γεννήθηκε από το μυαλό του Ντεριντά, είχε στόχο να αποδείξει ότι κάθε κείμενο, αντί για ένα τέλειο ενωμένο άθροισμα των επιμέρους κομματιών του, είναι χαώδες και γεμάτο με αντιφατικά νοήματα. Η αποδόμηση «δεν είναι το να αποσυναρμολογείς τη δομή ενός κειμένου, αλλά μια υπόδειξη ότι το ίδιο το κείμενο έχει αποσυναρμολογήσει τον εαυτό του. Αυτό που φαίνεται ως η συμπαγής του βάση δεν είναι βράχος, αλλά αέρας». Πολλές φορές μια αποδομητική ανάλυση ενός κειμένου φανερώνει το ακριβώς αντίθετο νόημα από αυτό που ήθελε να δώσει ο συγγραφέας του. Επομένως, ο συγγραφέας, είτε ενσυνείδητα είτε ασυνείδητα, δεν είναι ικανός να «ποτίσει» το έργο του με το δικό του νόημα.
Ένα από τα πιο γνωστά μυθιστορήματα όλων των εποχών της λογοτεχνικής δημιουργίας, ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, είναι μια σχεδόν τέλεια απόδειξη της γλώσσας ως τόπου αμφισημίας. Γράφτηκε από τον Τζον Ρ. Ρ. Τόλκιν, έναν εξέχοντα φιλόλογο και ακαδημαϊκό, καθηγητή αγγλικής γλώσσας και φιλολογίας στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στην Αγγλία, ο οποίος ήταν βαθιά καθολικός και συντηρητικός όσον αφορά τις πολιτικές του πεποιθήσεις. Σήμερα όμως δεν αναγνωρίζουμε στον Άρχοντα αυτά τα δύο χαρακτηριστικά. Το έργο του Τόλκιν είχε γίνει τεράστια επιτυχία στις ΗΠΑ του 1960 επειδή χρησιμοποιήθηκε από τους χίπις, το νεανικό κίνημα που πρέσβευε τα ακριβώς αντίθετα από τον συγγραφέα του (αψήφηση και περιφρόνηση της επικρατούσας κουλτούρας και πολιτικού status quo, ελευθερία απόψεων, σεξουαλική απελευθέρωση, κλπ.) Οι χίπις διαβάζοντας το έργο του Τόλκιν το ερμήνευσαν σύμφωνα με τα δικά τους δεδομένα. Δεν διάβασαν πχ. τον Γκάνταλφ, την θυσία του και την επιστροφή του ως φιγούρα του Ιησού Χριστού. Δεν διάβασαν την «Επιστροφή του Βασιλιά» ως αποκατάσταση της μοναρχίας, αλλά ως νίκη του καλού και της ελευθερίας επί του κακού. Για την δικιά τους αναγνωστική εμπειρία ο Τόλκιν, και ο κάθε Τόλκιν, πέθανε από την πένα του Ρολάν Μπαρτ.
Ενημέρωση από την εβδομαδιαία εφημερίδα Επτά. Οι ειδήσεις της Κατερίνης και της Πιερίας με ένα κλικ.
Ακολουθήστε μας:
FB: Εφημερίδες Επτά & Πολιτεία
YouTube: Εφημερίδες Επτά & Πολιτεία
Instagram: efimerides_epta_politeia
Οι ειδήσεις της Κατερίνης και της Πιερίας με ένα κλικ.
