Εναπομείνας παραδοσιακός πλινθόκτιστος μαντρότοιχος στην Κατερίνη
Ένα από τα κύρια και πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια του ανθρώπινου πολιτισμού είναι η ιστορία της δομικής δραστηριότητας του. Τα διασωθέντα κατασκευαστικά στοιχεία του παρελθόντος σε ένα δομημένο περιβάλλον όπως το αστικό ή το αγροτικό συγκροτούν την ιδιαίτερη τοπική πολιτιστική ταυτότητά του. Είναι η κληρονομιά ενός δομημένου πλούτου που αποτελεί και ένα ζωντανό αποτύπωμα του παρελθόντος.
Ένα τέτοιο ζωντανό αποτύπωμα της δομικής δραστηριότητας στην πόλη της Κατερίνης είναι και ο εναπομείνας Παραδοσιακός Πλινθόκτιστος Μαντρότοιχος επί της οδού Επισκόπου Κίτρους Μακαρίου, στο ύψος του Μύλου του Παγγέλα, απομεινάρι μιας άλλης εποχής με φανερά επάνω του τα σημάδια της φθοράς του χρόνου.
Περιδιαβαίνοντας την οδό Επισκόπου Κίτρους Μακαρίου λίγοι ίσως περαστικοί μπορεί να πρόσεξαν την ύπαρξη του, αν και από το σημείο διέρχονται καθημερινά αρκετές εκατοντάδες κάτοικοι της Κατερίνης. Ο εντυπωσιακός πλινθόκτιστος μαντρότοιχος που σώζεται στη βόρεια ανατολική πλευρά του οικοπέδου και ανήκει στην οικογένεια Γιώργου Λιακόπουλου, βρίσκεται στο σημείο αυτό περισσότερο από 100 χρόνια. Εκεί ο χρόνος σταμάτησε και δημιούργησε ένα Φυσικό Κινηματογραφικό Σκηνικό ταινίας του Αγγελόπουλου ή του Βούλγαρη, σπαράγματα ενός εξαφανισμένου παρελθόντος της Κατερίνης που αρνείται να παραδοθεί στην καταστροφική μοίρα μιας σύγχρονης πόλης. Σε αυτή την γωνία της πόλης βλέπουμε μια παλιά όψη της πόλης της Κατερίνης, πριν την αστικοποίηση της, μπορούμε να παρατηρήσουμε την μαρτυρία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς για την οποία είμαστε υπεύθυνοι να την αποτιμήσουμε διατηρώντας την.
Στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία της κατοικίας ήταν ο μαντρότοιχος, κτισμένος με τα πιο βασικά στοιχεία της φύσης, το νερό, τη λάσπη, το άχυρο και το ξύλο. Ο μαντρότοιχος ήταν το στοιχείο, εκείνο που καθόριζε με σαφήνεια τα όρια μιας κατοικίας. Ο σημερινός εναπομείνας παραδοσιακός μαντρότοιχος είναι ο εξωτερικός τοίχος, ενός αχυρώνα που υπήρχε και αποτελούσε τμήμα του πλίθινου αυλόγυρου. Ο πλίθινος αυλόγυρος διαχώριζε την περίκλειστη εσωτερική αυλή της οικίας που βρισκόταν στην γωνία επί των οδών Λαχανά και Επισκόπου Κίτρους Μακαρίου. Αποτελεί ένα πολεοδομικό στοιχείο που χαρακτήριζε τον παλαιό πολεοδομικό ιστό της πόλης της Κατερίνης, αναδείκνυε την παραδοσιακή ατμόσφαιρα του οικισμού και συγκεκριμένα μπορεί να μας δώσει την εικόνα της αρχιτεκτονικής οικοδομικής παράδοσης μίας αγροτικής κατοικίας στο πεδινό γεωλογικό περιβάλλον της Κατερίνης. Ο μαντρότοιχός, ένας τοίχος που κατασκευάζεται στο ύπαιθρο, είναι σταθερά συνδεδεμένος µε το έδαφος και, όπως σωστά ονομάζει και ο Κτιριοδομικός Κανονισμός, εδράζεται απ’ ευθείας ή δια μέσου άλλων στοιχείων (λίθινη θεμελιοδομή) σ’ αυτό, αντανακλά δε την προσαρμογή του ανθρώπου στο γύρω περιβάλλον που κατοικεί. Στον λίγο περιβάλλοντα χώρο που καταλαμβάνει ο πλινθόκτιστος τοίχος, επί της Επισκόπου Κίτρους Μακαρίου και παρόλη την φθορά που έχει υποστεί επιτυγχάνει ένα ικανοποιητικό αποτέλεσμα σε ζητήματα αισθητικής αλλά και η μάζα του δίνει μια αίσθηση της μονιμότητας και της διαχρονικότητας.
Με θέα τον μαντρότοιχο από πλιθιά
ξαναζωντανεύει η ιστορία της Κατερίνης
Κοιτάζοντας τον χωμάτινο μαντρότοιχο φαίνεται πως δεν υπάρχει πιο εξαιρετική αλληγορία από το πανέμορφο τραγούδι «Ο Δρόμος» (είχε την δική του ιστορία) που τραγούδησε ο αείμνηστος Μάνος Λοίζος, για το πώς ο ταπεινός τοίχος γίνεται ο καλύτερος αφηγητής της ιστορίας της Κατερίνης και μπορεί να γυρίζει το χρόνο πίσω, στην παλιά Κατερίνη. Τα 24 μέτρα μήκος και τα 2,2 μέτρα ύψος δόμησης του εναπομείναντα παλαιού μαντρότοιχου στο όριο του οικοπέδου, είναι ένα απομεινάρι μιας οπτικής μνήμης της εικόνα της παλαιάς Κατερίνης μέσα στο σύγχρονο αστικό ιστό.
Έτσι η ύπαρξη του παραπέμπει αποσπασματικά σε μια προηγούμενη εικόνα της πόλης. Βλέπουμε μια Κατερίνη στο κοινωνικό ιστό της. Είχε έναν μεγάλο αγροτικό πληθυσμό, ο οποίος κατασκεύαζε μόνος του τα σπίτια του. Ίσως να μη μπορεί να θεωρηθεί μνημείο ώστε να επιληφθεί η Εφορία Νεοτέρων Μνημείων με σκοπό να το διασώσει από μια μελλοντική κατάρρευσή του, έχει όμως την ιστορική του αξία, καθώς ο τομέας της δόμησης ενσωματώνει στοιχεία με ιστορική μνήμη και μπορεί να εξιστορήσει ένα κομμάτι του παρελθόντος της πόλης. Αν τον μελετήσουμε, μπορούμε να βγάλουμε ορισμένα ασφαλή συμπεράσματα για την ιστορική εξέλιξη της Κατερίνης. Ο πλίνθινος μαντρότοιχος στην πόλη δεν αντιπροσωπεύει μόνο τον εαυτό του, τις λειτουργίες του και τους χρήστες, δεν είναι μόνο μια παλιά εικόνα του τρόπου δόμησης που έχει παραμείνει χρόνια σε απομόνωση, είναι ταυτόχρονα και ένα αποτύπωμα της χωροταξίας, της γεωμορφολογίας και των κοινωνικοοικονομικών παραγόντων που συνέθεταν την πόλη της Κατερίνη στις αρχές του προηγούμενου αιώνα.
Μπορεί σε λίγα χρόνια να μην υπάρχει κανείς που να θυμάται ή να μπορεί να πει κάτι γι αυτόν τον μαντρότοιχο καθώς οι γενιές φεύγουν, αλλά και ο ίδιος ο τοίχος μπορεί να μην υπάρχει, να καταστραφεί π.χ. λόγω της διάβρωσης και της αποσάθρωσης. Δυστυχώς τέτοια κτίσματα καταρρέουν από τη φθορά, καθώς οι ιδιοκτήτες τους δεν ενδιαφέρονται ή αδυνατούν να επωμιστούν το κόστος συντήρησής τους ή διαπιστώνουν ότι δεν ταιριάζει στις «σύγχρονες πολεοδομικές μας» αντιλήψεις που δυστυχώς υιοθετήσαμε με προχειρότητα, τσαπατσουλιά, εγωισμό και «κιτς», κολακευμένοι από τη σύγχρονη ανάπτυξη. Τις τελευταίες δεκαετίες θεωρήσαμε πως οι πλινθοδομές δεν είναι ευγενικό στοιχείο (λάσπη, χώμα) δόμησης και άδικά απαξιώθηκε αν και έχει άριστη μονωτική συμπεριφορά. Όμως ο παραδοσιακά κτισμένος μαντρότοιχός από αρχιτεκτονικής απόψεως έχει τεράστιο ενδιαφέρον προς μελέτη.
Μια καινοτόμος λύση από το παρελθόν
Είναι αλήθεια όμως ότι τέτοιου είδους πολεοδομικά στοιχεία παραδοσιακής αρχιτεκτονικής άλλων εποχών δεν εκτιμήθηκαν, με αποτέλεσμα να αφανιστούν δυστυχώς και μαζί τους κάποιες θαυμάσιες κατασκευές. Ωστόσο, η παραδοσιακή αρχιτεκτονική κάθε εποχής και κάθε τόπου εμπεριέχει συσσωρευμένη εμπειρία και πρακτική πολλών αιώνων και είναι μία συνεχής πηγή γνώσης για τις επόμενες γενιές.
Σε μια χρονική στιγμή στην οποία αναζητούμε την καινοτομία ως μια νέα πρωτοποριακή αντίληψη των πραγμάτων, η παραδοσιακή αρχιτεκτονική, κομμάτι της οποίας είναι η ωμοπλινθοδομή, θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως καινοτόμος ενέργεια. Μια καινοτομία όχι με την έννοια της εφαρμογή νέων πρωτοποριακών μεθόδων δόμησης αλλά περισσότερο σαν μια προσπάθεια συμβίωσης των ανθρώπων με τις φυσικές, ιστορικές, πολιτισμικές, κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους που οριοθετούν την περιοχή στην οποία ζει. Η παραμελημένη λαϊκή αρχιτεκτονική του χώματος έχει αξία και πρέπει να την συνδυάσουμε με τις σύγχρονες αντιλήψεις και την επιστημονική μέθοδο για να βρει χώρο στο μέλλον της δόμησης ώστε να φτιάξουμε ασφαλείς, οικολογικές, λειτουργικές κατασκευές από χώμα.
Σήμερα πολλά κράτη (Γαλλία, Ισπανία, Γερμανία) έχουν προδιαγραφές για δόμηση με χώμα, τις οποίες χρησιμοποιούν και σε σύγχρονες κατασκευές. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει κάτι ανάλογο. Δυστυχώς η περιθωριοποίηση του πηλού ως οικοδομικό υλικό, τουλάχιστον στη χώρα μας, έχει συμβάλει στην υποβάθμισή του όσον αφορά το θεσμικό και το ερευνητικό πλαίσιο.
Είναι λοιπόν ζωτικής σημασίας η αναγνώριση, κατανόηση, καταγραφή και διάσωση του ιστορικού αυτού δομημένου πλούτου, καθώς, όπως λένε πάρα πολλοί στις μέρες μας, οι λύσεις του παρελθόντος μπορούν να παραμένουν «καινοτόμες». Τέλος δεν πρέπει να αγνοούμε ότι στην προβολή και ανάδειξη αυτού του δομημένου παραδοσιακού πλούτου στηρίζεται, σε σημαντικό βαθμό, η σύγχρονη τουριστική ανάπτυξη.
Δημήτρης Ρουκάς M.Sc. Τεχν. Γεωπόνος
Επιστημονικός Συνεργάτης Π.Ε. Πιερίας
