Φουκώ και Ντελέζ: Εξουσία και έλεγχος
Κων/νος Σαλαβάτης
Πτυχιούχος Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΑΠΘ.
Κάτοχος Μεταπτυχιακού τίτλου στις Αγγλικές και Αμερικανικές Σπουδές.
Δύσκολα θα μείνει κάποιος ανεπηρέαστος από την ριζοσπαστική σκέψη του Μισέλ Φουκώ, του γνωστού Γάλλου φιλοσόφου και συγγραφέα που ασχολήθηκε όπως κανένας άλλος με το να ερευνά τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η εξουσία και πως επηρεάζει τη σύγχρονη κοινωνία. Βαθιά επηρεασμένος από την γραφή του Φρίντριχ Νίτσε, ο Φουκώ θεωρείται εμβληματική μορφή της ακαδημαϊκής σκέψης όσον αφορά την πολιτική θεωρία, την ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία, τις πολιτισμικές σπουδές, τον φεμινισμό και την κριτική θεωρία.
Επειδή είναι αδύνατο να αναφερθώ σε όλο τον όγκο της φιλοσοφικής του παραγωγής σε ένα άρθρο θέλησα να επικεντρωθώ σε μια συγκεκριμένη θεωρία του που πιστεύω πως είναι από τις πιο διαχρονικές πολιτικές ιδέες. Μιλάω για την ιδέα της «πειθαρχικής κοινωνίας», την οποία διατύπωσε στο βιβλίο του «Επιτήρηση και τιμωρία: η γέννηση της φυλακής» (1975). Ο πυρήνας της φουκωκικής σκέψης είναι πως η πειθαρχία και η επιτήρηση είναι ο μηχανισμός της εξουσίας που καθορίζει, ή ακόμα καλύτερα «ρυθμίζει» τον τρόπο σκέψης και την συμπεριφορά των ανθρώπων που ζουν στη σύγχρονη κοινωνία με τρόπο διακριτικό και ανεπαίσθητο. Ξετυλίγει την σκέψη του, όπως κάθε φορά, μέσα από μια ιστορική ανάλυση της τιμωρίας και του πειθαρχικού συστήματος.
Κατά τον μεσαίωνα, η εκτέλεση της εξουσίας παρουσιαζόταν ως δημόσια τιμωρία. Η τιμωρία ήταν μια μορφή τελετουργικού και είχε έναν εμφανή στόχο που τις περισσότερες φορές ήταν το … κεφάλι του κατάδικου. Η δημόσια εκτέλεση, το τελετουργικό της δημόσιας «θυσίας», όπως θα έλεγε και ο Ρενέ Ζιράρ, ήταν αυτό που αποκαθιστούσε την αρχή του βασιλιά στα μάτια των υπηκόων του. Έχοντας ξεφύγει από την ωμή βία της μεσαιωνικής εκτέλεσης της εξουσίας από μονάρχες και άρχοντες, η οποία ήταν πάντα εξωτερικευμένη και εμφανής (βασανιστήρια, εκτελέσεις, δημόσιες δίκες), η σύγχρονη εκτέλεση της εξουσίας είναι πολύ πιο ύπουλη και συστημική. Η πειθαρχία σήμερα δουλεύει υπογείως, με την οργάνωση του χώρου, του χρόνου και των καθημερινών συνηθειών των πολιτών. Δουλεύει εξαναγκάζοντας τον πολίτη σε μια συγκεκριμένη ελεγχόμενη εμπειρία με τον χώρο στον οποίο ζει και τον χρόνο σύμφωνα με τον οποίο δρα, με την ύπαρξη ωρολογίων προγραμμάτων, την «καταπιεστική» μορφή του χώρου, κλπ. Αυτή η αντικατάσταση της μεσαιωνικής απόλυτης μοναρχίας από τον σύγχρονο φιλελεύθερο καπιταλισμό έγινε εμφανής, σύμφωνα με τον Φουκώ, με την μορφή της πειθαρχικής κοινωνίας.
«Είναι έκπληξη το γεγονός ότι η φυλακή, με τις τακτικές της χρονολογίες, την καταναγκαστική εργασία, τις αρχές επιτήρησης και καταγραφής, τους ειδικούς της κανονικότητας, οι οποίοι συνεχίζουν και πολλαπλασιάζουν τις λειτουργίες του δικαστή, θα γινόταν το σύγχρονο όργανο πειθαρχικής δίωξης; Είναι έκπληξη πως οι φυλακές μοιάζουν με εργοστάσια, σχολεία, στρατώνες, νοσοκομεία, τα οποία όλα μοιάζουν με φυλακές;» Με λίγα λόγια τα στρατόπεδα, τα σχολεία, τα νοσοκομεία, τα εργοστάσια και ο τρόπος λειτουργίας τους ακολουθούν τις μεθόδους που έχει το σύγχρονο όργανο πειθαρχίας, η φυλακή. Γιατί; Προκειμένου να διασφαλιστεί η υποταγή της κοινωνίας στην εξουσία, να συμμορφωθεί ο κόσμος με τα προκαθορισμένα πρότυπα συμπεριφοράς και δράσης που δεν πηγαίνουν κόντρα και δεν απειλούν το status quo.
Στην σύγχρονή κοινωνία του 20ού αιώνα για την οποία έγραφε ο Φουκώ η εξουσία δεν εκτελείται με την κτηνώδη μορφή του μεσαίωνα, αλλά έχει τα ίδια αποτελέσματα με την βοήθεια της επιτήρησης. Για να μας δώσει να καταλάβουμε τι εννοεί πειθαρχική εξουσία, ο Φουκώ χρησιμοποίησε το παράδειγμα του Πανοπτικού, ενός σχεδίου κτιρίου-φυλακής που επινοήθηκε από τον Άγγλο φιλόσοφο Τζέρεμι Μπένθαμ τον 18ο αιώνα. Το Πανοπτικό είναι, όπως λέει και η λέξη, ένα κτήριο που μας δείχνει πως μπορούν να επιτηρηθούν και να ελεγχθούν όλα τα άτομα. Πρόκειται για ένα κυλινδρικό κτήριο, στην περιφέρεια του οποίου τοποθετούνται τα κελιά, με τον πύργο των επιτηρητών να βρίσκεται στο κέντρο του ημικυκλίου. Τα παράθυρα του πύργου επίσης είναι φτιαγμένα έτσι ώστε να μην προδίδουν την ύπαρξη επιτηρητή. Επομένως, ο κρατούμενος δεν γνωρίζει πότε και αν επιτηρείται, ενώ ο επιτηρητής έχει πλήρη εικόνα κάθε κελιού. Η λογική ήταν πως ο κρατούμενος, εφόσον δεν ξέρει αν πραγματικά παρακολουθείται εκείνη τη στιγμή, πρέπει να έχει πάντα στο μυαλό του ότι «μπορεί» να παρακολουθείται. Τι νόημα έχει αυτό; Ο κρατούμενος αυτοελέγχεται, η συμπεριφορά του είναι επηρεασμένη από τον χώρο που βρίσκεται, είναι παγιδευμένος από την εξουσία που ασκεί πλέον ο ίδιος στον εαυτό του! Το αρχιτεκτονικό αυτό σχέδιο, σύμφωνα με τον Φουκώ, «είναι μια μηχανή για την εγκαθίδρυση και τη στήριξη ενός είδους εξουσίας ανεξάρτητης από εκείνον που την ασκεί• κοντολογίς, οι κρατούμενοι να παγιδεύονται και να υφίστανται μια εξουσία της οποίας οι ίδιοι είναι οι φορείς».
Δεν είμαι σίγουρο όμως αν, 40 χρόνια μετά, η ιδέα του Φουκώ λέει όλη την αλήθεια. Το 1990 ο Ζιλ Ντελέζ, επίσης γνωστός Γάλλος φιλόσοφος, υποστήριξε πως έχουμε περάσει από την πειθαρχική κοινωνία στην κοινωνία ελέγχου, το χαρακτηριστικό της οποία είναι η ψευδαίσθηση της ελευθερίας. Ουσιαστικά δεν είμαστε πλέον τόσο περιορισμένοι από δομές «περίφραξης», όπως τα παραδοσιακά πρότυπα του σχολείου και της εργασίας. Μπορούμε να εκπαιδευτούμε κατ’ οίκον, να μαθαίνουμε μέσω του διαδικτύου, να δουλεύουμε από το σπίτι, κλπ. Ωστόσο η ευθύνη είναι πάντα παρούσα και διάχυτη σε όλη την καθημερινότητα μας. Μπορούμε λοιπόν να κινηθούμε με σχετική ελευθερία … αλλά πάντοτε εντός των ορίων των πειθαρχικών οργάνων. Μπορούμε να εργαστούμε από το σπίτι, ναι, αλλά τώρα πρέπει να είμαστε υπεύθυνοι για τις απαιτήσεις του επαγγέλματος μας ακόμη και μακριά από το γραφείο, το εργοστάσιο, κλπ.
Οι ειδήσεις της Κατερίνης και της Πιερίας με ένα κλικ.
