Η ιδιωτικότητα –που με τόση ευκολία απεμπολούμε για να πλοηγηθούμε άμεσα κι απρόσκοπτα στον κυβερνοχώρο, ενώ συνήθως την ξεχνάμε στον κόσμο των social media– είναι ένα δικαίωμα. Δικαίωμα που διασφαλίζει την ελευθερία της έκφρασης και που το σύγχρονο κανονιστικό δημοκρατικό πλαίσιο προσπαθεί να προστατέψει. Όμως οι διαδικτυακές εταιρείες εξακολουθούν να συλλέγουν δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα για τους κυβερνοναύτες, είτε με τη συναίνεσή τους, είτε μέσω της εξόρυξης δεδομένων. Δεδομένα πλήρους ανταλλακτικής αξίας για την οικονομική αλλά και την πολιτική «αγορά». Η δε εθιστική έκθεση στην αδιάκριτη ορατότητα των social media, αυτό το σύγχρονο «πανοπτικό», φαίνεται να αλλάζει την ίδια την έννοια της ιδιωτικότητας.
Αναρωτηθήκατε ποτέ τι ακριβώς είναι αυτά τα cookies που, όταν επισκέπτεστε κάποιο site, απρόσκλητα θέλουν να εγκατασταθούν στον υπολογιστή ή στο τηλέφωνό σας; Διαβάσατε ποτέ κάποια πολιτική απορρήτου; Σκεφτήκατε ποτέ ότι ίσως εκθέτετε προσωπικά σας δεδομένα –ή και δεδομένα φίλων σας– στις αναρτήσεις που κάνετε στα social media; Η έμφαση φοβάμαι ότι είναι σε αυτό το ποτέ.
Η Ημέρα Προστασίας Δεδομένων λοιπόν, στις 28 Ιανουαρίου, έρχεται να μας θυμίσει ένα δικαίωμά μας. Το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα. Αυτό που στις σύγχρονες κοινωνίες απειλείται συνεχώς καθώς η ψηφιακή τεχνολογία έχει διευκολύνει την παραβίασή του.
Η χρήση των cookies στο διαδίκτυο: Μια παράξενη, υποχρεωτική σχέση
Ο δούρειος ίππος των εισβολέων που απειλούν την ιδιωτικότητά μας στο διαδίκτυο είναι τα cookies. Είναι μικρά «txt files», αρχεία κειμένου (μια μορφή κώδικα) τα οποία επικάθονται στον σκληρό δίσκο και αποδίδουν στον υπολογιστή μας έναν μοναδικό αριθμό αναγνώρισης ταυτότητας όταν επισκεπτόμαστε κάποιον ιστότοπο. Έτσι, στις επόμενες επισκέψεις μας, ο ιστότοπος μας αναγνωρίζει.
Τον μοναδικό αυτό αριθμό χρησιμοποιούν εμπορικές εταιρείες και εταιρείες συλλογής δεδομένων για να ακολουθήσουν τη διαδρομή μας στο διαδίκτυο. Παλαιότερα, στις αρχές τις δεκαετίας του ’90, η λήψη ενός cookie συνοδευόταν από ένα μάλλον εκβιαστικό και απειλητικό μήνυμα: «Έχεις δεχθεί ένα cookie. Εάν δεν το αποδεχθείς, τότε υπάρχει ο κίνδυνος το πρόγραμμα το οποίο τρέχεις να αντιμετωπίσει προβλήματα. Το αποδέχεσαι;».
Σήμερα, η λήψη των cookies προϋποθέτει τη συναίνεσή μας και συνήθως αποσπάται ή υφαρπάζεται με διάφορους τρόπους. Κυρίως όμως επειδή σπανίως υπάρχει χρόνος και διάθεση να διαβάσουμε τους όρους πολιτικής απορρήτου ή να απενεργοποιήσουμε την παροχή δεδομένων προς τρίτους. Εξάλλου οι φυλλομετρητές περιήγησής μας στο διαδίκτυο, στις γενικές ρυθμίσεις, δίνουν την επιλογή «αποκλεισμός όλων των cookies», όμως σημειώνουν ότι δεν συνιστάται.
Η ενημέρωση για τη χρήση των cookies διαφέρει ως προς το περιεχόμενο από ιστότοπο σε ιστότοπο, όπως και ο τρόπος επιλογής ή απόρριψής τους. Π.χ. καλούμαστε να επιλέξουμε ανάμεσα στο δίπολο «αποδοχή όλων των cookies» ή «αποδοχή μόνο των απαραίτητων cookies», ένα ξεκάθαρο δίλημμα. Σε άλλη περίπτωση η επιλογή είναι ανάμεσα στο «απόρριψη όλων» ή «αποδοχή όλων». Προφανώς αυτή η εκδοχή φαίνεται πιο ελκυστική σε κάποιον που δεν θέλει παρεισφρητική επιτήρηση των συνηθειών του. Όμως η ουσία είναι γραμμένη με ψιλά γράμματα: η απόρριψη ή αποδοχή αφορά στα προαιρετικά cookies και όχι στο σύνολό τους.
Με ψιλά γράμματα και η ενημέρωσή μας πως η πλοήγηση σε κάποιον ιστότοπο σημαίνει και τη συναίνεσή μας στη χρήση των cookies και η μοναδική επιλογή που μας δίνεται είναι «αποδοχή και κλείσιμο». Όσον αφορά την πολιτική απορρήτου, όλοι οι ιστότοποι διαθέτουν και παραπέμπουν στο σχετικό κείμενο, μόνο που σπανίως κάποιος θα το διαβάσει – κι αν το διαβάσει, δεν είναι σίγουρο ότι θα το καταλάβει.
Η ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΕΧΕΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΞΙΑ.
Η οικονομία (και η πολιτική) της πληροφορίας και των δεδομένων
Ήδη από τη δεκαετία του ’70 οι βάσεις δεδομένων γίνονται αφορμή για συζήτηση σχετικά με τα δεδομένα και την ιδιωτικότητα. Ο David Lyon στις αρχές της δεκαετίας του ’90 υποστήριζε ότι με την επανάσταση στην πληροφορική και τις νέες τεχνολογίες η κοινωνική ολότητα λειτουργεί πλέον σαν μια ιεραρχημένη και πειθαρχημένη πανοπτική μηχανή. Τι έχει αλλάξει; Η ένταση και η έκταση του φαινομένου.
Η ανάλυση δεδομένων (data analytics) είναι η πιο γρήγορα αναπτυσσόμενη αγορά στον χώρο του διαδικτύου και όχι μόνο. Η ολοκλήρωση, οργάνωση, διαχείριση και ανάλυση των «Μεγάλων Δεδομένων» («Big Data»), που συγκεντρώνονται μέσω της συστηματικής ιχνηλασίας των ψηφιακών μας αποτυπωμάτων στο διαδίκτυο και τα κινητά τηλέφωνα, αλλά και η διασταύρωση ψηφιακής και φυσικής ταυτότητας, για τις εταιρείες του διαδικτύου –την «εμπορική αγορά»– έχει οικονομική αξία. Για τις ανά τον κόσμο υπηρεσίες ασφαλείας αλλά και τις προεκλογικές εξατομικευμένες και στοχευμένες στον κάθε έναν πολίτη ψηφιακές εκστρατείες –την «πολιτική αγορά»– έχει πολιτική αξία.
Κάθε «κλικ» κι ένα στοιχείο στη διαδικτυακή ιχνηλασία
Σε ολόκληρο τον κόσμο, ολοένα και περισσότερο οι υπηρεσίες ασφαλείας αποκτούν πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα που συλλέγουν οι διαδικτυακές εταιρείες για τους χρήστες τους, είτε με τη συναίνεσή τους, είτε μέσω της εξόρυξης δεδομένων, της άδηλης δηλαδή συλλογής των δεδομένων από το χρυσωρυχείο της πληροφορίας: το διαδίκτυο και τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα.
Ήταν Απρίλιος του 2008 όταν ο Peter Whoriskey επεσήμαινε πως ένας ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός χρηστών του διαδικτύου στις Ηνωμένες Πολιτείες παρακολουθείται από τον αντίστοιχο Πάροχο Υπηρεσιών Διαδικτύου (ISP) ο οποίος έχει πρόσβαση σε κάθε «κλικ» και κάθε πληκτρολόγηση που γίνεται στο Δίκτυο. Οι εταιρείες συλλέγουν τη ροή των δεδομένων με στόχο να εξαγάγουν συμπεράσματα για τα ενδιαφέροντα του κάθε χρήστη και τελικά να δημιουργήσουν το προφίλ του, προκειμένου να το πουλήσουν στους διαφημιστές που χρησιμοποιούν τις πληροφορίες για να στοχεύσουν online πελατεία. Είναι η στοχευμένη στα ενδιαφέροντα του χρήστη διαφήμιση, που πλέον τον ακολουθεί σε όποιον ιστότοπο και αν σταθεί.
Την ιχνηλατική τακτική της εμπορικής αγοράς ακολούθησε με μεγάλη επιτυχία και η πολιτική «αγορά», όπως αποκαλύφθηκε το 2016 με το σκάνδαλο της Cambridge Analytica: τη χρήση δηλαδή από την εταιρεία των προφίλ 87 εκ. χρηστών του Facebook χωρίς τη συναίνεσή τους για την προεκλογική εκστρατεία του Donald Trump. Είχαν προηγηθεί, το 2013, οι αποκαλύψεις του Edward Snowden, εργαζόμενου στην NSA: προγράμματα όπως το Prism από το 2007 επέτρεπαν στην αμερικανική Εθνική Υπηρεσία Ασφαλείας να συλλέγει –χωρίς την προβλεπόμενη νομικά διαδικασία– δεδομένα για τους πολίτες απευθείας από τους servers των εννέα μεγαλύτερων διαδικτυακών εταιρειών: Microsoft, Yahoo, Google, Facebook, PalTalk, AOL, Skype, YouTube και Apple.
ΗΘΕΛΗΜΕΝΑ Ή ΑΘΕΛΗΤΑ, ΕΧΟΥΜΕ ΑΠΕΜΠΟΛΗΣΕΙ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΙΔΙΩΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ ΑΔΗΦΑΓΙΑ ΤΩΝ SOCIAL MEDIA.
Ακόμα και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, που αναφέρονται με πηχυαίους και συχνά καταγγελτικούς τίτλους στο ζήτημα της συλλογής και εμπορίας προσωπικών δεδομένων των χρηστών εν αγνοία τους, χρησιμοποιούν εργαλεία συλλογής δεδομένων και επιτρέπουν στις εταιρείες δεδομένων να παρεισφρέουν στους ιστοτόπους τους προκειμένου να συλλέξουν δεδομένα από την περιήγηση των χρηστών.
Σήμερα βρισκόμαστε ενώπιον άλλης μιας αλλαγής, καθώς η Google έχει ανακοινώσει πως θα σταματήσει τη χρήση cookies τρίτων μερών στο τέλος του 2024. Για τη διαφημιστική αγορά η απόφαση αυτή είναι σημαντική, καθώς θα πρέπει να προσαρμοστεί σε κάποιο άλλο μοντέλο διαφήμισης. Ωστόσο, δεν σημαίνει το τέλος της ιχνηλασίας.
Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Ο χώρος συρρίκνωσης της ιδιωτικότητας
Από την άλλη πλευρά, ηθελημένα ή αθέλητα, έχουμε απεμπολήσει το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα μπροστά στην αδηφαγία του κόσμου των social media, αλλάζοντας την ίδια την έννοια της ιδιωτικότητας. Το ιδιωτικό, ακόμη και η πιο ενδόμυχη σκέψη μας, το πιο προσωπικό μας συναίσθημα, εκτίθεται στον «τοίχο» ενός νέου οικοδομήματος. Αυτού που έκλεισε μέσα του τον «διαφανή άνθρωπο». Δηλώνουμε πού είμαστε, τι κάνουμε, τι σκεφτόμαστε, πώς αισθανόμαστε. Μοιραζόμαστε την πιο ενδόμυχη λειτουργία της ζωής με ψηφιακούς «φίλους» δημιουργώντας μια εθιστική αδιαφορία ως προς την προβολή ιδιωτικών στιγμών. Η διάκριση δημόσιου και ιδιωτικού χάνεται στην κουλτούρα της συνεχούς δικτύωσης, των «like» και των social media.
Η ιδιωτικότητα προϋπόθεση της ελευθερίας της έκφρασης
Τον Ιούνιο του 2016, το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών εξέδωσε ένα ψήφισμα ορόσημο υπογραμμίζοντας ότι τα δικαιώματα των ανθρώπων θα πρέπει να προστατεύονται και επιγραμμικά, δηλαδή online. Μεταξύ άλλων αναγνωρίζεται ότι η επιγραμμική ιδιωτικότητα είναι σημαντική για το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης και καλεί όλες τις χώρες να διασφαλίσουν την προστασία της με βάση το κράτος δικαίου. Το ερώτημα είναι σε πόσες χώρες ισχύει το κράτος δικαίου και αυτό ας το σκεφτούμε βάσει του πλήθους των πολιτών τους. Το επόμενο ερώτημα είναι: Πώς προστατεύεται αποτελεσματικά η ιδιωτικότητα στο διαδίκτυο; Και παραμένει ανοικτό.
Η Μαρίνα Ρήγου είναι Επ. Καθηγήτρια στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ, Δημοσιογράφος.
Οι ειδήσεις της Πιερίας με ένα κλικ.